1. HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT HUẤN CAO

Xuất hiện trên tao đàn văn học thời kỳ 1930 – 1945, với phong cách nghệ thuật tài hoa uyên bác, Nguyễn Tuân như một cá tính độc đáo, một cái "ngông" mới mẻ đem đến cho bạn đọc bao điều thú vị. Là một nhà văn lãng mạn nhưng lại sinh ra trong buổi mất nước "tây tàu nhố nhăng", ông chán ghét thực tại nên tìm về quá khứ, tìm về một thời đã qua vì ở đó có những nét đẹp, những thú chơi lành mạnh, tao nhã của cha ông như chọi gà, uống trà, chơi chữ ... Nguyễn Tuân ca tụng điều đó và viết nên tập truyện "đạt gần tới sự hoàn thiện và toàn mỹ", đó là tập "Vang bóng một thời" Trong tập truyện quý giá đó có lẽ nổi bật nhất chính là truyện ngắn "Chữ người tử tù" với nhân vật chính là Huấn Cao - một nghệ sĩ tài hoa tuyệt đỉnh trong nghệ thuật thư pháp có tiếng tăm lẫy lừng trong thiên hạ; một anh hùng khí phách hiên ngang dù chí lớn không thành, sa vào vòng lao lí mà cốt cách vẫn ngạo nghễ phi thường; một con người có thiên lương trong sáng biết quý trọng tấm lòng, nâng niu cái tài, cái đẹp.

● Nguyên mẫu của hình tượng nhân vật Huấn Cao

Theo các nhà nghiên cứu, nhân vật Huấn Cao được xây dựng từ nguyên mẫu là Cao Bá Quát (1808 - 1855). Tuy nhiên, Cao Bá Quát chỉ là một điểm tựa, một "chất liệu văn học" để Nguyễn Tuân xây dựng nên nhân vật của mình. Phần hư cấu, sáng tạo của nhà văn vẫn là chủ yếu bởi Huấn Cao đã xuất hiện trong tác phẩm theo đúng lý tưởng thẩm mĩ và quan niệm nghệ thuật của tác giả. Và đây mới chính là điểm mấu chốt tạo nên một hình tượng Huấn Cao đặc sắc, đọng lại nhiều ấn tượng tốt đẹp trường tồn trong lòng bạn đọc.

Trước hết, Huấn Cao hiện lên là con người hết mực tài hoa qua lời nhận xét của quản ngục và thầy thơ lại: "Văn võ đều toàn tài cả." Ông có tài viết chữ rất nhanh, rất đẹp khiến mọi người ở vùng tỉnh Sơn khen ngợi không dứt miệng "chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm" hay "có được chữ Huấn Cao mà treo là có một báu vật trên đời." Chữ được ví như một báu vật trên đời thì chắc hẳn trong con chữ ấy đã phải kết tinh đủ cái "tâm", cái "tầm" của người nghệ sĩ.

Cốt cách phi thường của một bậc đạo Nho đã khước từ Huấn Cao theo lễ nghi Nho học truyền thống mà chống lại những áp bức bóc lột của triều đình xuống dân mọn. Nếu theo triều đình, chắc hẳn ông đã được hưởng lộc trọn đời không hết. Nhưng không, trước cái khổ đau của người dân, ông không nỡ và càng không thể làm ngơ mà vạch ra con đường chính nghĩa: đứng lên đấu tranh đòi quyền cho những người dân vô tội. Dẫu nghiệp lớn không thành, phải chịu cảnh tù đày chờ ngày xử tử, ông vẫn thẳng lưng hiên ngang, thản nhiên đối mặt với lưỡi hái của thần Chết.

Không chỉ vậy, Huấn Cao còn mang trong mình một khí phách hiên ngang, không chịu khuất phục trước quyền uy bạo lực. Thử hỏi trong xã hội đương thời rối ren đầy những bất công ấy, có mấy ai có đủ khí dung như Huấn Cao đứng lên lãnh đạo để phản kháng lại? Ngay cả đến khi mang phận tử tù ông cũng rất ung dung tự tại, không hề tỏ ra lo sợ. Thể xác ông tuy bị giam cầm mà tâm hồn vẫn tự do sảng khoái bằng hành động đáp lại sau lời dọa và giễu cợt của tên lính: "Huấn Cao lạnh lùng chúc mũi gông nặng, khom mình thúc mạnh đầu thanh gông xuống thềm đá tảng đánh thuỳnh một cái." Ông đứng đầu gông, cổ tuy chịu gông kìm nhưng vẫn mang trong mình tướng tá của một vị chủ soái: thất thế nhưng vẫn giữ được uy dũng của mình. Ngay cả với viên quan coi ngục – kẻ tay sai đại diện cho tầng lớp thống trị, ông đã đáp: "Ngươi hỏi ta muốn gì? Ta chỉ muốn một điều là nhà ngươi đừng đặt chân vào đây", "đến cái cảnh chết chém, ông còn chẳng sợ nữa là cái trò tiểu nhân oái thị này." Từ ngôn từ cho đến nếp nghĩ đều thể hiện sự hung hăng ngang tàn mà không một thế lực cường quyền nào có thể đè nén. Ông không hề sợ những sự trả thù mà mình có thể gánh chịu. Với ông, đó đều là những trò tiểu nhân ông đáng khinh gườm mà ông không cho phép mình cùng ngang với chúng "bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất" (đói nghèo không thể lay chuyển, uy lực không thể khuất phục). Cái chết gần kề mà ông vẫn ung dung, bình thản đón nhận "thản nhiên nhận rượu thịt, coi đó như việc vẫn làm trong cái hứng bình sinh lúc chưa bị giam cầm." Tinh thần vẫn thoải mái, vẫn tự do hưởng lộc tự nhiên. Hỏi mấy ai trong thiên hạ gặp thế sa cơ còn có thể thư thái nhường vậy?

Tư thế ung dung này thật khiến người ta không khỏi liên tưởng đến những vần thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh ta khi Người bị giam cầm ở Trung Quốc:

"Thân thể ở trong lao

Tinh thần ở ngoài lao

Muốn nên sự nghiệp lớn

Tinh thần càng phải cao."

Như vậy, tù đày có thể giam cầm được Huấn Cao nhưng không bao giờ giam cầm được tinh thần con người ấy.

Sau tất cả, Huấn Cao chính là người có thiên lương trong sáng, nhân cách cao đẹp. Khi biết được tấm lòng viên quản ngục, Huấn Cao cũng ngỡ ngàng và vui vẻ nhận lời cho chữ: "Ta rất cảm kích tấm lòng biệt nhãn liên tài của các người. Nào ta có biết đâu một người như thầy quản đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy. Thiếu chút nữa, ta phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ." Huấn Cao bình sinh rất hiếm khi cho chữ, "không vì vàng ngọc hay quyền thế mà bắt mình phải viết câu đối bao giờ". Ông cho việc chơi chữ là một thú vui tao nhã và cũng chỉ xứng đáng với những người có lương tri hướng về cái thiện. Hành động chấp nhận cho chữ của ông chứng tỏ ông là người yêu cái đẹp, mến cái tài, ông trân trọng mọi tấm lòng trong thiên hạ. Và đêm hôm đó, tại nơi ngục tù tối tăm bẩn thỉu đã diễn ra cảnh cho chữ mà thông thường nên phải ở những tầng lầu trăng thanh gió mát bên tách trà ấm của người quân tử. Sau cảnh cho chữ ấy, Huấn Cao càng khiến ta nể phục khi không chỉ biết cách giữ đức tính lương thiện của lòng mình mà còn khuyên người khác cố giữ bản tính còn chưa bị chốn này làm vẩn đục: "Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây, khó giữ thiên lương cho lành vững và rồi cũng nhem nhuốc mất cả đời lương thiện đi." Lời nói với viên quản ngục phải chăng là nói với cả một lớp người ngoài kia, Huấn Cao không hề muốn bùn nhơ làm vẩn đục những nhân cách đáng quý ấy. Nguyễn Tuân đã tạc cho nhân vật Huấn Cao một vẻ đẹp khá toàn diện: vừa tài hoa, vừa hiên ngang khí phách lại vừa mang một lý tưởng cao đẹp trong nhân cách bất chấp mọi quyền uy lẽ trái trên đời. Ông luôn đặt chữ "tâm" lên trên chữ "tài" và có quan niệm thống nhất giữa cái đẹp và cái thiện: cái đẹp và cái thiện chỉ có thể đi đôi với nhau, song hành với nhau, không bao giờ có thể tách rời nhau được. Đó cũng là quan niệm thẩm mĩ của Nguyễn Tâm đã hết lòng gửi gắm trong đó. Huấn Cao là một hình mẫu lý tưởng mang thiên lương thật đáng ngưỡng mộ.

Đọc truyện Chữ người tử tù, có thể thấy Nguyễn Tuân đã sử dụng bút pháp lãng mạn, lí tưởng hóa để miêu tả hình tượng Huấn Cao. Đó là người có vẻ đẹp toàn diện: vẻ đẹp của tài năng – vẻ đẹp của tâm hồn – vẻ đẹp của khí phách. Vẻ đẹp ấy hiện lên lồng lộng trên nền tăm tối của ngục tù và trong sự kính nể, tôn vinh của những kẻ đại diện cho luật pháp đương thời. Hình ảnh Huấn Cao gắn liền với cái đẹp, với ánh sáng và cái thiện. Những cái đó cũng bật nổi trong ưu thế và sự lấn át cái xấu, bóng tối và cái ác. Đó là những biểu hiện khác nhau của thủ pháp tương phản – thủ pháp đã được sử dụng rất hiệu quả trong tác phẩm.

Cũng như nhiều sáng tác khác, ngôn ngữ miêu tả của Nguyễn Tuân trong Chữ người tử tù rất đậm chất điện ảnh. Nhiều đoạn như những thước phim quay chậm, sắc nét, chậm rãi, hiển hiện từng nét cảnh vật, từng hành động của nhân vật. Ngôn ngữ miêu tả nhân vật Huấn Cao cũng thế. Những đoạn tả ông Huấn như đoạn "rỗ gông", đoạn "cho chữ"... đều có thể coi là những "thước phim ngắn" về nhân vật này. Từng hành động, điệu bộ, cử chỉ của Huấn Cao cứ dần dần, chậm rãi hiện ra qua lớp ngôn từ vừa cổ kính vừa hiện đại của nhà văn.

Nhà phê bình văn học người Nga Bêlinxki từng viết: "Tác phẩm nghệ thuật sẽ chết nếu nó miêu tả cuộc sống chỉ để miêu tả, nếu nó không phải là tiếng thét khổ đau hay lời ca tụng hân hoan, nếu nó không đặt ra những câu hỏi hoặc trả lời những câu hỏi đó." Nghệ sĩ là con người suốt đời đi tìm kiếm cái đẹp và làm rực sáng những cái đẹp, thiên nhiên tuyệt mỹ con người phải tài hoa, uyên bác. Và Nguyễn Tuân chính là một người nghệ sĩ tài hoa như vậy. Ông đã đem đến cho cuộc đời, cho nền văn học Việt Nam những quan niệm sáng tác lớn lao đầy triết lý. Ngòi bút của ông luôn hướng đến cái cao cả, lý tưởng và uyên thâm và làm cho nó cháy sáng như ngọn đuốc tỏa ra những miền nghệ thuật khác. Những tác phẩm của ông có giá trị như cốt lõi của cuộc sống, là những hiện tượng lớn lao, là sự lên tiếng của nghệ thuật. Ngòi bút ông làm nên tất cả! Bởi lẽ tất cả đã chiếu vào kiệt tác "Chữ người tử tù" của ông cũng cùng quan điểm ấy.

2. CẢNH CHO CHỮ

● Hoàn cảnh của người cho chữ và nhận chữ:

Trong cảnh cho chữ, chúng ta còn thấy sự thay đổi ngoạn mục và kì lạ về vị thế, trật tự nơi chốn lao tù. Khi mà người tử tù "cổ đeo gông, chân vướng xiềng đang đậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng phẳng trên mảnh ván" thì quản ngục lại "khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ lại gầy gò thì run run bưng chậu mực." Người coi ngục, đại diện của quyền lực nhà nước, thì trở nên nhỏ bé, lặng lẽ phục dịch bên cạnh người tử tù và chắp tay cúi đầu vái nhận lời khuyên bảo của tử tù. Còn người tử tù, kẻ bị tước hết mọi quyền kể cả quyền sống thì lại trở nên ung dung, đường bộ, cao lớn lồng lộng, với quyền uy tối thượng trong giây phút xuất thần sáng tạo. Quản ngục "khúm núm" còn thơ lại "run run" không phải vì sợ sệt mà là sự khúm núm, run rẩy trước bậc tài hoa khí phách khiến cho ai nấy đều phải kính trọng, tự cảm thấy bản thân trở nên nhỏ bé và khiêm nhường. Tuy nhiên, trong khung cảnh trang nghiêm, xúc động này, khoảng cách ấy không phải là bất biến. Khi bức chữ đã được viết xong, khi mùi mực thơm tho tinh khiết toả ngát cả căn buồng, thanh tẩy những gì ô uế, thì trước mắt ta không còn kẻ cao người thấp, kẻ sang người hèn. Ba con người, ba mái đầu chụm vào nhau cung kính lặng lẽ ngắm nhìn bức chữ, rưng rưng xúc động trước cái đẹp vừa được sinh thành. Phút tương ngộ diệu kì của những tấm lòng trong thiên hạ, sự giao hoà, toả sáng của tài năng, khí phách và thiên lương, sự thăng hoa của cái đẹp, đó mới thực là điều chưa thấy bao giờ.

● Phân tích thời gian và không gian của cảnh cho chữ:

- Thời gian: lúc nửa đêm, cũng là trước ngày Huấn Cao bị án chém.

- Âm thanh: yên tĩnh, chỉ còn tiếng mõ trên vọng canh.

- Không gian: trong một buồng tối chật hẹp, ẩm ướt, tường đầy mạng nhện, đất bừa bãi phân chuột, phân gián.

Khi nhắc tới nghệ thuật thư pháp ta thường tưởng tượng ra được với các hình ảnh quen thuộc như ông Đồ bên bút lông và giấy đỏ vào các dịp lễ lớn như tết cổ truyền,... Tuy nhiên, cảnh cho chữ trong "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân lại diễn ra trong cảnh ngục tù tăm tối, chật hẹp. Không những vậy mà lại diễn ra vào trước cái ngày mà người cho chữ bị xử án chém. Đây được coi như là những dòng chữ cuối cùng được viết lên bằng tất cả sự trân trọng cái tấm lòng "biệt nhỡn nhân tài" của Huấn Cao dành cho thầy Quản. Cảnh tượng thiêng liêng ấy diễn ra trong một buồng gian tối tăm, ngột ngạt, ẩm ướt, nhơ nhuốc với nào là mạng nhện, dưới đất thì bữa bãi phân chuột phân gián. Nhưng dường như bấy nhiêu khó khăn ấy cũng không ảnh hưởng đến ba con người có cùng niềm say mê, coi trọng cái đẹp. Giờ đây, họ như những người bạn, người tri ân tri kỉ bởi có cùng một sở thích tưởng chừng tầm thường nhưng lại rất thiêng liêng, cao cả.

● Nội dung và nghệ thuật cảnh cho chữ:

Dưới ngòi bút của Nguyễn Tuân cùng nhịp điệu chậm rãi, nghệ thuật trong cảnh cho chữ phải nói là vô cùng đặc sắc vì bên cạnh cái tài năng của Nguyễn Tuân ta còn thấy được quan niệm thẩm mĩ của nhà văn Nguyễn Tuân. Đó là việc lựa chọn những con người để đưa vào tác phẩm của mình, phải là những con người tài hoa, tài tử, khí phách hiên ngang mang vẻ đẹp vang bóng, Huấn Cao là hình ảnh ẩn dụ sáng tạo nghệ thuật, cùng bút pháp lý tưởng hóa nét chữ của Huấn Cao, nét chữ ẩn chứa những hoài bão tung hoành, cái đẹp ấy được đẩy lên đỉnh cao, siêu việt. Phản ảnh, tiếp nhận cái đẹp dựa trên phương diện thẩm mỹ. Sự tương phản của các nhân vật trên nhiều hai bình diện xã hội và nghệ thuật được đẩy lên đến đỉnh cao, xây dựng hình tượng nhân vật bằng các thủ pháp đối lập tương phản sắc sảo cùng ngôn ngữ giàu tính tọa hình, vừa cổ kính vừa hiện đại. Ngoài ra, đó còn là sự chiến thắng của ánh sáng với bóng tối, ánh sáng của ngọn đuốc, tấm lụa trắng, nét chữ, của thiên lương cao đẹp đã lấn áp bóng tối của không gian tù đọng, cái tà ác, ô uế chốn ngục tù. Ngôn ngữ nghệ thuật đầy chắt lọc và vô cùng tinh tế, đặc sắc thích hợp, tác giả đã sử dụng ngôn ngữ góc cạnh, giàu tính tạo tình để dựng nên những hành động, lời nói, khung cảnh mang đậm nét cổ xưa. Nhắc đến Nguyễn Tuân là người ta nhắc đến một người nghệ sĩ tài hoa, một nhà văn suốt đời đi tìm cái đẹp, một người nghệ sĩ coi cái đẹp như tôn giáo của mình và suốt cuộc đời cầm bút của mình, ông luôn tìm tòi những cái đẹp trong cuộc sống đặc biệt trong nhân cách con người và trong cảnh sắc quê hương xứ sở và cảnh cho chữ trong "Chữ người tử tù" đã kết tinh tài năng, sáng tạo và tư tưởng độc đáo của Nguyễn Tuân. Trong cái đêm mà Huấn Cao cho chữ Viên quản ngục, cho đến nay, thì không ai biết chữ mà Huấn Cao cho Viên quản ngục là gì nhưng tài năng, tâm huyết cũng như là cái tầm của nhân vật vẫn luôn luôn để lại những dấu ấn sâu sắc trong lòng người đọc và đó còn là cuộc gặp gỡ của những nhân cách đẹp, những con người biết tạo ra và trân trọng cái đẹp trong cuộc đời. Từ đó thấy được sự trân trọng và tôn vinh cái đẹp, khi vị trí của các nhân vật trong tác phẩm hoàn toàn bị đảo lộn để nâng cao vị thế của Huấn Cao - đại diện cho thiên lương trong sáng, trong chốn ngục tù tăm tối, bẩn thỉu, tà ác.

● Kết bài trực tiếp

Giữa không gian đêm khuya tĩnh mịch, vắng lặng, trong hoàn cảnh ẩm mốc, tối tăm lại sáng lên cảnh cho chữ với tư thế "cổ đeo gông, chân vướng xiềng." Cảnh cho chữ trong "chữ người tử tù" là cảnh đặc sắc "xưa nay chưa từng có" đã kết tinh tài năng, sáng tạo tư tưởng độc đáo của Nguyễn Tuân, làm nổi bật và hoàn chỉnh hơn vẻ đẹp nhân cách mỗi nhân vật. Qua đó ông ngầm khẳng định sự chiến thắng của ánh sáng đối với bóng tối, cái đẹp đối với cái xấu xa, cái thiện đối với cái ác đồng thời thể hiện quan niệm dù cuộc đời vẫn có đen tối nhưng vẫn còn những tấm lòng tỏa sáng.