Là phương pháp thông qua quan sát người bệnh để tìm hiểu những trạng thái bệnh thông thường và thông qua xem lưỡi để giúp phán đoán được tính chất của bệnh.

1.1.1. Quan sát các trạng thái bệnh thông thường

Tinh thần, vẻ mặt: là sự hoạt động về tinh thần, ý thức và sự hoạt động của các tạng phủ bên trong cơ thể biểu hiện ra ngoài. Nếu còn thần thì mắt sáng, tỉnh táo, là bệnh nhẹ, chính khí chưa tổn thương nhiều. Nếu không còn thần thì tinh thần mệt mỏi, ánh mắt không có thần, vẻ mặt đờ đẫn, sắc mặt u tối, đó là biểu hiện của chính khí hư tổn.

Sắc mặt: sắc đỏ do nhiệt, sắc vàng do hư, thấp, sắc vàng tươi sáng là do thấp nhiệt, sắc vàng ám tối là do hàn thấp, sắc mặt tái nhợt khô héo, môi nhạt đa phần do huyết hư, sắc mặt đen tối thuộc về thận suy, sắc mặt xanh, môi xanh là thuộc can phong, miệng môi xanh tím là huyết ứ.

Hình thái: Quan sát hình thái để biết tình trạng khỏe hay yếu ở năm tạng. Da lông khô do phế hư; cơ nhục gầy nhão do tỳ hư; xương yếu nhỏ, răng chậm mọc do thận hư; chân tay run, co quắp do can hư. Hình thể gầy ốm, tay chân co quắp, da khô do khí huyết suy kiệt. Mập bệu, ăn ít do tỳ suy. Toàn thân phù thũng, phát bệnh nhanh, các khớp đau nhức nặng nề hoặc kèm theo sợ lạnh, sợ gió do thuỷ khí ngưng trệ ở trong.

1.1.2. Xem lưỡi

Còn gọi là thiệt chẩn. Xem lưỡi gồm có hai nội dung là xem chất lưỡi và xem rêu lưỡi. Chất lưỡi là tổ chức cơ, mạch máu của lưỡi. Rêu lưỡi là lớp màng phủ lên trên bề mặt chất lưỡi.

Bình thường chất lưỡi mềm mại hoạt động tự nhiên màu hồng nhạt, rêu lưỡi mỏng trắng, không khô, không ướt. Khi có bệnh, chất lưỡi thay đổi về màu sắc, hình thái và cử động, phản ánh tình trạng hư thực của tạng phủ, thịnh suy của khí huyết, rêu lưỡi thay đổi về màu sắc, tính chất, phản ảnh sự nông sâu, tính chất của bệnh tật và sự thăng giảm của chính khí và tà khí.

Chất lưỡi

+ Màu sắc: Trắng nhạt chủ về hàn chứng, hư chứng. Đỏ chủ về nhiệt chứng. Xanh chủ về hàn. Tím hoặc có điểm bầm tím hoặc tĩnh mạch dưới lưỡi căng phồng chủ về ứ huyết.

+ Hình dạng: Lưỡi gầy là chất lưỡi săn chắc, là bệnh thuộc chứng thực. Lưỡi bệu là chất lưỡi béo phù, là bệnh thuộc chứng hư. Lưỡi có nhiều gai nhọn nối cao, là hiện tượng nhiệt tà kết tụ bên trong. Lưỡi nứt nẻ là do nhiệt thịnh hoặc huyết hư, âm hao.

+ Cử động của lưỡi: Cử động mềm yếu và nhạt màu là khí huyết đều suy. Lưỡi cứng khó cử động là do nhiệt làm tổn thương tân dịch. Lưỡi run là do bệnh lâu ngày khí huyết đều hư hoặc là bệnh ngoại cảm, sốt, nhiệt cực sinh phong thấy ở bệnh can phong nội động, cường giáp trạng. Lưỡi lệch gặp trong chứng trúng phong. Lưỡi rút ngắn là triệu chứng nguy kịch.

Rêu lưỡi: do vị khí làm thành, bình thường rêu lưỡi mỏng trắng trơn.

+ Màu sắc: rêu trắng là hàn chứng, rêu vàng thuộc nhiệt chứng, rêu sạm đen thuộc lý chứng thường biểu hiện bệnh nặng.

+ Tính chất: Rêu lưỡi mỏng là bệnh nhẹ, bệnh ngoại cảm. Rêu lưỡi dày là tà nhập lý. Rêu ướt nhuận là tân dịch chưa tổn thương và ngược lại.