1. Nhà nước dân chủ

a. Bản chất giai cấp của nhà nước

Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, Nhà nước Việt Nam là một nhà nước mang bản chất giai cấp công nhân, thể hiện trên mấy phương diện:

Một là, Đảng Cộng sản Việt Nam giữ vị trí và vai trò cầm quyền: Nhà nước của ta là Nhà nước dân chủ nhân dân, dựa trên nền tảng liên minh công nông, do giai cấp công nhân lãnh đạo. Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh nòng cốt của nhân dân là liên minh công - nông - trí, do giai cấp công nhân mà đội tiên phong của nó là Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo.

Hai là, bản chất giai cấp của Nhà nước Việt Nam thể hiện ở tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong sự phát triển đất nước. Đưa đất nước đi lên chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản là mục tiêu cách mạng nhất quán của Hồ Chí Minh.

Ba là, bản chất giai cấp công nhân của Nhà nước thể hiện ở nguyên tắc tổ chức và hoạt động của nó là nguyên tắc tập trung dân chủ. Hồ Chí Minh cho rằng Nhà nước phải tập trung thống nhất quyền lực để tất cả mọi quyền lực thuộc về nhân dân.

Trong tư tưởng của HCM về Nhà nước mới ở Việt Nam, Bản chất giai cấp công nhân thống nhất với tính nhân dân và tính dân tộc, thể hiện cụ thể như sau:

Một là, Nhà nước Việt Nam ra đời là kết quả của cuộc đấu tranh lâu dài, gian khổ của rất nhiều thế hệ người Việt Nam, của toàn thể dân tộc.

Hai là, ngay từ khi ra đời đã xác định rõ và luôn kiên trì, nhất quán mục tiêu vì quyền lợi của nhân dân, lấy quyền lợi của dân tộc làm nền tảng bởi quyền lợi cơ bản của giai cấp công nhân thống nhất với lợi ích của nhân dân lao động và của toàn dân tộc.

Ba là, Nhà nước mới ở Việt Nam đã đảm đương nhiệm vụ mà toàn thể dân tộc giao phó là tổ chức nhân dân tiến hành các cuộc kháng chiến để bảo vệ nền độc lập, tự do của Tổ quốc, xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, góp phần tích cực vào sự phát triển tiến bộ của thế giới.

b. Nhà nước của nhân dân

Theo quan điểm của Hồ Chí Minh, nhà nước của nhân dân là nhà nước mà tất cả mọi quyền lực trong nhà nước và trong xã hội đều thuộc về nhân dân: Trong nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà của chúng ta, tất cả mọi quyền lực đều là của nhân dân".

Nhân dân thực thi quyền lực thông qua hai hình thức:

- Dân chủ trực tiếp là hình thức dân chủ trong đó nhân dân trực tiếp quyết định mọi vấn đề liên quan đến vận mệnh của quốc gia, dân tộc và quyền lợi của dân chúng.

- Dân chủ gián tiếp hay dân chủ đại diện là hình thức dân chủ mà trong đó nhân dân thực thi quyền lực của mình thông qua các đại diện mà họ lựa chọn, bầu ra và những thiết chế quyền lực mà họ lập nên. Trong hình thức dân chủ gián tiếp, HCM quan niệm:

Quyền lực nhà nước là thừa ủy quyền của nhân dân. Tự bản thân nhà nước không có quyền lực, nhân dân mới là chủ thể nắm giữ mọi quyền lực và quyền lực của nhà nước là do nhân dân ủy thác. Do vậy, các cơ quan quyền lực nhà nước cùng với đội ngũ cán bộ đều là công bộc của dân.

Nhân dân có quyền kiểm soát, phê bình nhà nước, có quyền bãi miễn những đại biểu mà họ đã lựa chọn, bầu ra và có quyền giải tán những thiết chế quyền lực mà họ đã lập nên.

Luật pháp dân chủ và là công cụ quyền lực của nhân dân. Luật pháp trong Nhà nước Việt Nam là của nhân dân, là công cụ thực thi quyền lực của nhân dân, là phương tiện để kiểm soát quyền lực nhà nước.

c. Nhà nước do nhân dân

Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, nhà nước do nhân dân là nhà nước do nhân dân lập nên sau thắng lợi của sự nghiệp cách mạng của toàn dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Nhà nước do nhân dân còn có nghĩa dân làm chủ qua đó nhấn mạnh quyền lợi và nghĩa vụ của nhân dân với tư cách là chủ thể thực sự của quyền lực nhà nước.

Nhà nước phải tạo mọi điều kiện để nhân dân được thực thi những quyền mà Hiến pháp và pháp luật đã quy định, hưởng dụng đầy đủ quyền lợi và làm tròn nghĩa vụ làm chủ của mình. Nhà nước do nhân dân không chỉ tuyên bố quyền làm chủ của nhân dân, cũng không chỉ đưa nhân dân tham gia công việc nhà nước, mà còn chuẩn bị và động viên nhân dân chuẩn bị tốt năng lực làm chủ.

d. Nhà nước vì nhân dân

Nhà nước vì dân là nhà nước phục vụ lợi ích và nguyện vọng của nhân dân, không có đặc quyền đặc lợi, thực sự trong sạch, cần kiệm liêm chính. Chủ tịch Hồ Chí Minh yêu cầu các cơ quan nhà nước, các cán bộ nhà nước đều phải vì nhân dân phục vụ: Chính phủ nhân dân bao giờ cũng phải đặt quyền lợi dân lên trên hết thảy. Việc gì có lợi cho dân thì làm. Việc gì có hại cho dân thì phải tránh.

Trong Nhà nước vì dân, cán bộ vừa là đày tớ, nhưng đồng thời phải vừa là người lãnh đạo nhân dân. Đây là những phẩm chất cần có ở người cán bộ nhà nước vì dân: là người dày tớ thì phải trung thành, tận tụy, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ; là người lãnh đạo thì phải có trí tuệ hơn người, minh mẫn, sáng suốt, nhìn xa trông rộng; tất cả những điều này đều là vì mưu cầu hạnh phúc thực sự cho toàn thể nhân dân.

2. Nhà nước pháp quyền

a. Nhà nước hợp hiến, hợp pháp

Khi xây dựng và trở thành người lãnh đạo của Nhà nước Việt Nam mới, Hồ Chí Minh luôn thể hiện mối quan tâm sâu sắc tới việc bảo đảm cho Nhà nước được tổ chức và vận hành phù hợp với pháp luật; căn cứ vào pháp luật để điều hành xã hội; làm cho tinh thần pháp quyền thấm sâu và điều chỉnh mọi quan hệ và hoạt động trong Nhà nước và xã hội.

Chính vì thế, ngay sau khi đọc bản Tuyên ngôn độc lập, Hồ Chí Minh đã đề nghị: Chúng ta phải có một hiến pháp dân chủ. Tôi đề nghị Chính phủ tổ chức càng sớm càng hay cuộc TỔNG TUYỂN CỬ với chế độ phổ thông đầu phiếu để lập nên hệ thống cơ quan của nhà nước mới trên cơ sở thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, như vậy thì nước ta mới có cơ sở pháp lý vững chắc để giải quyết một cách có hiệu quả những vấn đề đối nội và đối ngoại.

b. Nhà nước thượng tôn pháp luật

Trong TTHCM, Nhà nước quản lý bằng bộ máy và bằng nhiều biện pháp khác nhau, nhưng quan trọng nhất là quản lý bằng Hiến pháp và bằng pháp luật nói chung. Muốn vậy, cần chú ý một vài điểm sau:

- Trước hết, cần làm tốt công tác lập pháp bởi lập pháp là lập ra cái gốc của nhà nước pháp quyền chính là Hiến pháp và pháp luật. Pháp luật có đúng và đủ, có lý, có tình thì mọi người mới thực sự nhất quán tuân thủ, thượng tôn pháp luật mới được thực thi.

- Cần chú trọng đưa pháp luật vào trong cuộc sống, bảo đảm cho pháp luật được thi hành và có cơ chế giám sát việc thi hành pháp luật, đồng thời, chú trọng nêu cao tính nghiêm minh của pháp luật.

- Khuyến khích nhân dân phê bình, giám sát công việc của Nhà nước, giám sát quá trình Nhà nước thực thi pháp luật, cán bộ các cấp, các ngành phải gương mẫu trong việc tuân thủ pháp luật, trước hết là các cán bộ thuộc ngành hành pháp và tư pháp.

c. Pháp quyền nhân nghĩa

Trong TTHCM, Pháp quyền nhân nghĩa được thể hiện qua mấy điểm sau:

- Nhà nước phải tôn trọng, bảo đảm thực hiện đầy đủ các quyền con người, chăm lo đến lợi ích của mọi người. Nhà nước Việt Nam ngay từ khi ra đời và luôn nhất quán quan điểm kiên quyết đấu tranh cho quyền con người. Hiến pháp của đất nước cũng đã ghi nhận một cách toàn diện quyền con người ở Việt Nam.

- Pháp luật phải có tính nhân văn, khuyến thiện và phải là pháp luật vì con người.

Tính nhân văn thể hiện ở việc ghi nhận đầy đủ và bảo vệ quyền con người, khách quan và công bằng, tuyệt đối chống đối xử với con người một cách đã man.

Tính khuyến thiện là bảo vệ cái đúng, cái tốt, lấy mục đích giáo dục, cảm hóa, thức tỉnh con người làm căn bản.

3. Nhà nước trong sạch, vững mạnh

a. Kiểm soát quyền lực nhà nước

Trong TTHCM, để giữ vững bản chất của Nhà nước, bảo đảm cho Nhà nước hoạt động có hiệu quả, phòng chống thoái hóa, biến chất trong đội ngũ cán bộ Nhà nước và bảo đảm quyền làm chủ thật sự của nhân dân thì tất yếu phải kiểm soát quyền lực nhà nước.

Về hình thức kiểm soát quyền lực Nhà nước, theo Hồ Chí Minh:

trước hết, cần phát huy vai trò, trách nhiệm của Đảng Cộng sản Việt Nam. Phân công, phân nhiệm giữa các cơ quan thực thi quyền lực nhà nước

- Trước hết, cần phát huy vai trò, trách nhiệm của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đảng là đội tiên phong của giai cấp công nhân, của nhân dân lao động và của dân tộc, là Đảng cầm quyền, lãnh đạo Nhà nước và xã hội, chính vì vậy, Đảng có quyền và có trách nhiệm kiểm soát quyền lực nhà nước.

- Kiểm soát quyền lực nhà nước từ trong nội bộ Nhà nước thông qua cách thức tổ chức bộ máy nhà nước và việc phân công, phân nhiệm giữa các cơ quan thực thi quyền lực nhà nước; qua đó đảm bảo quyền lực nhà nước được kiểm soát từ bên trong.

- Nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lực nhà nước, vì thế, nhân dân có quyền kiểm soát quyền lực nhà nước. Hồ Chí Minh nhấn mạnh: Phải tổ chức sự kiểm soát, mà muốn kiểm soát đúng thì cũng phải có quần chúng giúp mới được.

b. Phòng, chống tiêu cực trong Nhà nước

HCM lưu ý những tiêu cực sau để nhắc nhở mọi người đề phòng và khắc phục:

Đó là đặc quyền, đặc lợi và tham ô, lãng phí, quan liêu. HCM coi đây là giặc nội xâm, là kẻ địch bên trong mỗi kẻ địch bên trong là một bạn đồng minh của kẻ địch bên ngoài. Địch bên ngoài không đáng sợ. Địch bên trong đáng sợ hơn vì nó phá từ bên trong phá ra.

Tư túng, chia rẽ lại là những căn bệnh gây mất đoàn kết, gây rối cho công tác. Về kiêu ngạo, HCM kịch liệt lên án việc vác mặt quan cách mạng, làm mất uy tín của Chính phủ.

Về nguyên nhân của những tiêu cực được Hồ Chí Minh tiếp cận rất toàn diện:

Nguyên nhân chủ quan là chủ nghĩa cá nhân, từ sự thiếu tu dưỡng, rèn luyện của bản thân cán bộ.

Những nguyên nhân khách quan là do công tác cán bộ của Đảng và Nhà nước chưa tốt; do cách tổ chức, vận hành, sự phối hợp giữa Đảng với Nhà nước chưa thật sự khoa học, hiệu quả; do tàn dư của những chính sách phản động của chế độ thực dân, phong kiến; do âm mưu chống phá của các lực lượng phản động,...

Về biện pháp phòng chống tiêu cực, được HCM đề cập như sau:

(i)Một là, nâng cao trình độ dân chủ trong xã hội, thực hành dân chủ rộng rãi, phát huy quyền làm chủ của nhân dân đó là giải pháp căn bản và có ý nghĩa lâu dài.

(ii)Hai là, pháp luật của Nhà nước, kỷ luật của Đảng phải nghiêm minh. Công tác kiểm tra phải thường xuyên, phát hiện sai phạm phải thẳng tay trừng trị, không có vùng cấm.

(iii)Ba là, phạt nghiêm minh, nghiêm khắc, đúng người đúng tội là cần thiết, song việc gì cũng xử phạt thì lại không đúng.

(iv)Bốn là, cán bộ phải đi trước làm gương, cán bộ giữ 1 chức vụ càng cao, trách nhiệm nêu gương càng lớn.

(v)Năm là, phải huy động sức mạnh của chủ nghĩa yêu nước vào cuộc chiến chống lại tiêu cực trong con người, trong xã hội và trong bộ máy nhà nước.